اخلاقیات

اخلاقی شاعری ده مشرق دادب خاص بیاد منحنی آسیا داد بیا تو یو مهم ټوک دی په عربی او پارسی ژبو کښ له زړې زمانې څخه يعني تقريباً يو زركا له دمخه اخلاقی روح جورید لی دی ! دلی محمد ابن محمود بدا نعی چه د بلخ وود سلطان محمود س زابلی په عصر کې په پار سی ادب کښې ده اخلاقی شاعری سته کښېښو و ه اویوه اخلاقی (پند نامه ئی منظومه کړ ترده و روسته نو لوړ لوړ اخلاقی شاعران چه په نوې ژ به ئي ( مورا) ليست ( بللای سو منځ ته را غله ، حکیم سنائی نظامی سعدی ، ناصر خسرو مولوی ، ابن یمین او نور له اخلاقی مشهورو شاعرانو څخه دی چه په مشرق کنې ددوی اخلاقی تبلیغو نه او اقوال ډېر شهرت لرى ا و د مشرقي ملتو داخلاقو پیکر، ددوی دافکار و څخه مرکب دی!

که څه هم په مشرق کښې دمغو لو تر ناورین ور وسته . گوشه نشینی دخلقو اخلاق دعلمیت » او افادیت » له خواڅخه دانزوا دوری او نفى وخواته مایل شوی دی ا و دا كثر و اخلا قيو نو تبلیغات او اشارات هم له دغو څخه مرکب دی او دپارسی اخلاقی شاعری په زړه کښې دغو منفی افکار و حای نیولی دی مگر بیا هم کله کله په دغه دنیا کې دا سی ژوندی او فعال ادباء منځ ته راغلی دی چه له اخلاقو څخه ئې دنفی او ترک د نیا خوا لنز کړی او د عمليت او فعاليت درش روح د فلسفې ساه ئې پکښې پو کلې ده زه دانه وایم، چه به اخلاقو كن روحانیت او ترک دنیا ، اوا نزوا ، اونور منفى تلقينو نه ټو له ښه نه وه، بلكه دا وايم ، لکه یوازی دمادیت او عملیت فلسفه چه انسان سعادت ته نسی رسولای دغسی هم دنفی اوانز و خوا یوازی د انسان د دارینو د سعادت دپاره کافی نه ده ! ولی چه پخپله اسلام هم داعتدال خواخوښه کړې ده چه نه مجرد مادیت او نه مجرده دما وراء الماده فلسفه ، بلکه یوه منځنی لا رده! ددغی خبری درو نیولو دپاره موزته دعصر نبوت او صدر اول اسوه حسنه سته ، چه هغو هم د دنيا د سمولو دیاره جهاد کاوه ، هم لي دعقبی ښیگری لاس ته ی لاس ته راوړې همین عدل مواسه از نز در یک د قرآن عظیم هدایت ( اعدلوا فهو اقرب للتقوى ) هم دغه

منځنی لارښئ!

په پښتو شاعری کښې خوهم اخلاقی خوا دپارسی شعر وخت کتب چه دپښتو تر اتر ډېره لاندی دوی خاص بیا په هغه وخت شعر دار تقاء لمړی کام وو، دهندوستان د مغولو جگړو بیدار سنگین او ظلمو دپښتنو اديبانو و ملی و بت روح ته در نه د که ورکړه، مگر بیا هم زموز نامو را دباء په اخلاقی تبلیغا توكني بلکل کورټ د نفى اوا نزوا او کښته توب خوا نه نیسی ، یعنی دپښتنو غښتلی او عملی اخلاقی روح کورت ذلت او پستی نه منی د پښتو پلار خوشحال خان ختك ددغه لور او عالى تبلیغ اوستاد دی ، او هیڅکله د اخلاقی فلسفی منځنۍ لار نه پر بنزدی دی په عین هغه وخت کنې چه دعجز تواضع تبلیغ کوی داخلاقو عملی خواهم را ښی مثلا وایی:

که په توره ئی خواب ورکړی مر دی ده

که وجود دی څوکازار کاندی په چوب

بل ځای دا انسان د اخلاقو دغه دوه پلوه داسی ښکاره کوی 

چی خبره د پستی د بلندی سی

په لویی لکه آسمان په پستی خاک

 حمید بابا مهمندد پښتوالی لکه لوراو فانی نه کیدونکی روح څنګه په یوهبیت ژوندی کوی 

یو به د نسم مغلو له د درقیب ستا 

په رشتیل کی زیږ و لی  پښتنی وم

احمد شاه بابا هم په اخلاقی شعر کښ دغه ژوندی روحح لری لری دی له یوی خوا پشتو ته د توری او شجاعت او عملی ژوندون تبلیغ کوی له بلی خواه هغه اخلاق چی دا یشیاد شعر دیره برخه په اره ده ښئي د دغو دوو خواووتر منځ البته سمه لار چه اعتدال دی لاس ته راځی د احمد شاه  بابا  د توری ستاینی  او د ننګیالی توب تبلیغات او ژوندی  افکار مو 

د حماسياتو په برخه کښې وویل اوس به دده نو را خلاقی افکار هم لږ لږ ښکاره کړو:

ځان پیژندنه 

دځان پیژندنه د خدای پیژندنه ده ( من عرف نفسه فقد عرف را پر انسان هر راز او مختلف احوالونه را خی پستی و بلندی پورته کښته ، لوړه ژوره وینی د سعدی په قول : 

کی بر طارم اعلی نشینم 

گهی بر پشت پای خود نبینم 

اما پوه او پوخ انسان ،هغه دی چه په هر حال کنی خان نسی لحنى ورك ، احمد شاه بابا په هر حال کنې خپل مقام نه هېروی د شاهنشاهی برم او جلال هم له ده څخه خان نه ورکوی ، پخپله وایی : 

یاره زه خو هغه ستا د در گدای یم 

څه شونن که « احمد شاه درانی» یم

دتكبر بدوالی او ضرر په دې الفاظوښي : 

تكبر دى له شيطا نه مه ني الفوز.

چه به کبر به سروچ کړی لکه لوخه 

بدائی هرګزپخپله لویی نکرم

 همیش ستاد قدمونو د امنگیریم 

کمینی او عجز دانسان کمال دی 

کمينی شکستگی د تا کمال دی 

خود بینی به بدایی کنه تباه با

بل ځای وایی 

زه که نن باد شاه یم

مغرور کله پخبل جاه  یم

 دغه ستا نظر پر ما دی

که نه خاوری ستا دره یم 

و فا او پالنه :

به اخلاقی ژوندون کنی و فاد دومره  اهمیت لری ، چه هيڅ يوه او مفكرئي له اخلاقیو تونیک ابواب پرو فالیکلی دی ، دا سلام لوی اخلاقی عال شیخ محی الدین عر بی وایی چه و فادا نان برم او جلال لوړ وی ، مخصوصاً بیا مشران او با چهان و دغه خلق ته ډېراردی 

خوشحال خان زموز پښتون فیلسوف د انسانيت ميقاس دغه کمی لکه دمیره به ستاینه ستاینه کنی وایی :

مخ ئي مخ ، قول ئي قول، عهدئي عهد

 نه دروغ ، نه ئي فريب نه تش تياك

احمد شاه با با هم په ژوندون کنې وفا ، دمپروسره لازمه گنی ، او دا اخلاقی نظریه داسی ټینگوی :

مرگی ښه دی په دنیا کنې

نه چه څو ك شي بې وفا

سر په تیغ پرېکړی ښه دی

بی حیثیت تر بی پته په دنیا

خپلوی له چاسره ؟

احمد شاه با با دو فایر اوره اخلاقی نظریه ، د خپلوی او یاری اساس ایزدی ، په دغه نظر به کنې زموز پلار ، دمشرقی ادبا و سره ملگری د دی ، یو د عربو اديب محمد بن نصر حارثی وایی :

فاذا صاحبت فاصحب صاحباً

ذ احياء وعفاف وكرم

قوله في الشئى لا ان قلت لا

وان قلت نعم قال نعم

یعنی " دخيا لرونكى پاك لمنى سره کښينه که ته وایی به دی هم دغه وایی ، که وایی هو دی هم وایی هو » احمد شاه با با هم په ژوندون کنې دا شرافو د خپلوی طرفدار دی ، نه د ار ذالو ، ځکه چه له ارذا لوڅخه وفا نه موند له کېنزى :

احمد شاهه ، له ذا لو احتراز کړه

دو فا ثمر به مو مي له اشراف

بل ځای وایی :

که هر څو ښه له اغيا ره سره وشي 

بیاد زره سزا به ستا دغه کج بین که

له اغیاره سره ښه د خپل زده خارشی 

چا چو کړه پخپل ځان باند نفرین که 

د عيش او نعمت په وخت کې هر څوك د یاری او خپلو ی د عوه کوی ، مگر میره هغه دی ، چه خپلوی به از حمت او خواری کښ هم و پا لی او دتنگي ملگری وی، یو عرب ادیب وا یی یعنی : « په سوانی او خوښی کښې هر څوك دخپلو ی دعوی کوی ، مگر خپل هغه دی ، چه خپلوی دویر او شدت پروخت هم و پالی »

احمد شاه بابا پر دغه موضوع خوا زه اشعار لری ، او دغه اندازه دخپلوی معیار په دی ډول را نبینی : به خواه با ر په زره انکا روی داسری په جهان خوار شو مغلی ده تنگه د روی کار آورد وقتی مروها مر و تله به تله دشی مقدار شو شاه احمده» به تنگسه کنی گوره کوم یار وفادار شو يوه عرب ادیب زوی ته نصیحت کاوه، په دې ډول : والاخوان اثنان فمحافظ عليك عبدا لبلاء وديق لك في الرخاء ، فا حفظ صديق البلية وتجنب صديق العافيه فانه اعدى الاعداء :

ارى الناس اخوان الرخاء وانما 

اخوك الذي أخاك عند الشدايد» 

یعنی : " خپلوان غم یا دویر دی یا د بنادی ، دویر خپلوان خیل و وګنه د ښه دی خپل پریږده ځکه چه دغه ستا غلیم دی » احمد شاه با با دغه دا جتماعی ژوندون لازمه او اساسی مسئله

په ښکاره ډول دغسی بیانوی :

چه دیار به در و رضا کا له خلاصه 

به دنیا کښ دغاهی کار د مرد وی

یودبل به درد او غم چیری خبریږی

 مگر هغه چه په دردئی بیا همدرد وی

یار هغه دی چه په غم دیار شريك وى

 چه به غم ئی غمجن نه هغه نامرد و ی

احمد شاهه» بی پتی تنگ کړه یارانو

چی په پت دیاری سرښندی اوس فردوی

په دې ډول زموز پلار ، دخپلی زمانی داخلا قی معیا ر . له كښته والی شکایت کوی اود میرانی لار په خپلوی کنی موز ته په ښه ډول را ښیی چه له اخلاقی نقطه نظر . دیره پخه اوسمه لا رده

رشتيا :

رشتيا د اخلاقو يومهم توك دى، په پښتو کې هم ر شتيا. لمړنى مقام لری دپښتنو شاعران تل د پښتنوالي دغه توك به ستائی خوشحال خان وایی :

چه دروغ تر خو له و باسی کله خوله ده 

چه رشتیا تر خوله و باسی خوله هغه

 احمد شاه با با هم داخلاقو او پښتنوا لى دغه لوى تو ك په داسی ډول ستایی :

په رشتینی بازار تل قلبي كوټه ځی 

سخ دهغو چه پدا بازار مخ سپین کا

رشتيا او سموالی دټولو چارو د سموالی او بشیر والی لارده:

 احمد شاهه ، چه څوك سم شو

 هغه چار مونده تمام

دبې وزلولاس نیول رحم او شفقت ، مهربانی او عطوفت دانسان دفطرت ښه او لوړ مظاهر دی انسان دبل انسان په خوز خوز بری او په مویرگی زیر جن کینزی سعدی انسانان د یوه بدن اعضاء کمی ، نوځکه وایی :

چو عضوی بدرد آور دروزگار 

دیگر عضوها را نماند قرار 

لکه سعدی چه پخپل شاعرانه منطق دغه زره سوی او رحم دانسانيت توك بللی دی . حقيقتاً هم دغه خلق معاونت په ژوندون کنې ډېر اهمیت لری، تقریباً داجتماعی تعاون همبودی او تساند روح دی ! مسعود سعد سليمان غزنوی ( ٥١٥ وفات ) څنگه ښه ویلی دی : 

روزیکه راحتی از نرسد از من 

مر خلق راز عمر نه پندارم 

گرهیچ آدمی را بدخواهم 

از مردی و مروت بیزارم

اخلاقيونو او شاعرانو ددغی ښیگری تبلیغ | ډول ډول کړی دی ، مگر په پښتنواله كنې دغه خوی دومره اهمیت لری چه بې له ښندني او مرحمته ، پښتون نسی پښتون کېدای ، احمد شاه بابا هم د بې وزلو كومكم ډېر ښه بولی، بلکه داور توب يو لوى جزئي هم کنی . لکه چه وایی 

چه خدای لوی کړي " احمد شاهه » 

تر د خوار و دستگیری کړ . 

نصحیت ارویدل

د ښیگری دپاره د نصیحت اروېدنه لاز می ده ، ځکه سلامت سموالی نو په دنیا کښې د تبلیغ در جه ډېره لوړه ده ولی چه له وعظ اروېدو ممكن ندى احمد شاه بابا دغه داجتماعی اصلاح مهم اساس او دپوهانو خوی داسی ښیئ 

هر دانا دبل نادان خبره پند کا

پر نادان به د دانا جبروی ستوخه