منار زادیان (Zadian Minaret)

منار زادیان، که به نامهای «منار مسجد صالح» یا «منار زادیان بلخ» نیز شناخته می شود، یکی از نمونههای برجسته معماری اسلامی قرون وسطی در شمال افغانستان است. این منار آجری به شکل استوانه ئی ساخته شده و به احتمال بسیار زیاد برای اذان گوئی و اعلام نماز در جوار مسجدی در روستای تأریخی زادیان، ولسئوالی دولت آباد، در شمالغرب ولایت بلخ برافراشته شده است.

این مناره در سال ۵۰۲ هجری قمری / ۱۱۰۸ میلادی در دوران فرمانروائی امپراتوری غزنویان و به فرمان سنجر بن ملکشاه سلجوقی، که در آن زمان حکمران بلخ و داماد سلطان مسعود سوم غزنوی بود، ساخته شده است. این تأریخ بر اساس کتیبههای خط کوفی و ثلثی که بر بدنه منار قرار دارد، تثبیت شده است.

منار زادیان در اصل بخشی از یک مجموعه بزرگ مذهبی (شامل مسجد و possibly خانقاه) بوده که امروز بخشهای دیگر آن تخریب شده اند و تنها خود مناره باقی مانده است. بر پایه کتیبههای برجسته این منار، سازنده و معمار آن عبدالرحمن بن عبدالرحیم بوده که نام وی با خط کوفی در قسمت بالای منار آمده است. همچنین در دو کمربند آجری دورتادور منار، کتیبه ئی به خط زیبای ثلث وجود دارد که مضمون آن چنین است:  «أمر بإنشاء هذا المنار العظیم المعتمد بالله فخر الأمة أبو جعفر محمد بن علی…»

به گفته محققان، این عبارت نشان دهنده شخصیت سفارش دهنده مناره است که یکی از مقامات بلندپایه دوره غزنوی در بلخ بوده است.

منار زادیان دارای ۲۵ متر ارتفاع، ۱۸ متر قطر در قاعده و ۶۴ پلۀ مارپیچ داخلی است که به بالای برج راه می یابد. این ویژگی ساختاری، مشابهت فراوان با دیگر منارههای دوره غزنوی و غوری دارد؛ به ویژه با منار جام در غور (ثبت شده در فهرست میراث جهانی یونسکو)، منار مسعود سوم و منار بهرام شاه در غزنین، و نیز منار ارسلان جاذب در طوس (در استان خراسان رضوی ایران فعلی) که به یکی از سرداران نآمدار دوره غزنوی منسوب است.

از نظر معماری، منار زادیان نمونه درخشان از سبک غزنوی است: بدنه آجری با تزیینات هندسی و خوشنویسی دقیق، کاربرد کتیبههای تزئینی در دو بخش مجزا (کمرههای میانی و فوقانی) و وجود روشندانهای منظّم در مسیر پلکان داخلی برای تأمین نور طبیعی. این روش طراحی داخلی پیشرفته، امکان صعود آسان به بالای مناره و نیز استقامت سازه در برابر لرزه ها را فراهم می ساخته است.

منابع:

1. Petersen, Andrew. Dictionary of Islamic Architecture. Routledge, 1996.

2. "Minaret of Zadian." In UNESCO World Heritage Tentative List: Cultural Properties of Afghanistan, 2004.

3. Ghafur Lewal, Historic Minarets of Northern Afghanistan, Kabul University Press, 2015.

4. Kiani, M.Y., Architectural Heritage of Afghanistan, Tehran University Press, 1983.

5. کتیبههای خوانده شده بر منار زادیان (گزارش هیئت باستان شناسی افغان-فرانسوی، 1978).