تبر نقره‌ئی طلاکاری‌شده با نقش دیو عقاب‌ سر و جانوران دیگر !

یکی از نادرترین و برجسته ترین آثار هنر مفرغی و فلزی عصر مفرغ از حوزه باختر-مرو (Bactria-Margiana Archaeological Complex / BMAC)، تبر نقره ئی طلاکاری شده ئی است که قدمت آن به حدود اواخر هزاره سوم تا اوایل هزاره دوم پیش از میلاد بازمی گردد (حدود 2100–1800 ق.م).

این اثر استثنائی به طول تقریبی ۱۵ سانتی متر، از جنس نقره با روکش طلا ساخته شده و در موزیم هنر متروپولیتن نیویورک (The Metropolitan Museum of Art) نگهداری می شود (شماره دسترسی: 1982.5.5). این اثر تأریخی  در دهه ۱۹۸۰ میلادی، در محدوده فرهنگی باختر-مرو، واقع در شمال افغانستان و جنوب ترکمنستان (به ویژه منطقه قصرالقرم در مرو یا نزدیکی بلخ)، کشف گردیده است.

همانطوری که مشهود است،در بخش تزئینی این تبر، صحنه ئی پیچیده و اسطوره ئی بازنمائی شده که با نگرش به باورهای دینی مردمان این فرهنگ باستانی (احتمالاً مرتبط با ایزدبانوان و نیروهای میانجی جهان فوقانی و تحتانی) طراحی گردیده است:

۱. پیکره مرکزی: ایزدی یا دیوی انسان گونه با بدن برهنه و بالدار که دارای دو سر عقاب است، نمادی از قدرت آسمانی و نظارت بر هر دو جهان، مرئی و نامرئی. چنین شمایلی در هنرهای بین النهرین و آسیای میانه کهن نادر ولی معنادار است.

۲- گراز (Boar): در سمت چپ پیکره دیده می شود. گراز در بسیاری از فرهنگهای هندواروپائی با نیروهای اهریمنی یا حافظان سرزمینهای مرزی مرتبط بوده است.

۳- ببر بالدار یا شیر-دال (Winged Tiger/Griffin): موجودی با بدن پلنگ یا ببر و بالهای عقاب، نشانگر قدرت، نیروی محافظ و هیبت کیهانی.

این اثر نشان دهنده ترکیب نفوذ هنری و دینی حوزههای بین النهرین، ایلام، تمدن سند، و حوزه آریانا بویژه " باختر-مرو"  است که در عصر مفرغ میانی و متأخر در این منطقه شکوفا شده بود. احتمالاً در زمان فرمانروائی دودمانهای محلی نظیر پیشدادیان اسطوره ئی آریانا ساخته شده، ولی تعلق دقیق آن به این دودمان به سبب نبود شواهد کتبی روشن، صرفاً یک فرضیه است.

 این اثر تأریخی، در جغرافیای فرهنگ باختر-مرو (BMAC): که در ادبیات باستان شناسی به نام فرهنگ آکسوس نیز شناخته می شود، ساخته شده است.

این تبر، احتمالاً در بخش هائی از سرزمین باستانی بلخ یا مرو (Turkmenistan/Afghanistan امروزی)، در جغرافیای آریانای کهن کشف گردیده است.

منابع معتبر:

1. The Metropolitan Museum of Art:

https://www.metmuseum.org/art/collection/search/326309

2. Sarianidi, V. I. (1990). "Margiana and Proto-Zoroastrianism".

Moscow: Nauka. (یکی از مهم ترین آثار در باره فرهنگ باختر-مرو).

3. Kohl, P. L. (1984). Central Asia: Palaeolithic Beginnings to the Iron Age.

(مقدمه ای معتبر درباره عصر مفرغ آسیای مرکزی).