هیأتهای افغانستانی و انگلیسی مذاکرات استقلال کشور در منصوری هند
صف نشسته از چپ به راست :
دیوان نرنجنداس، بارس عضو هیأت انگلیس، علامه محمود طرزی، سر هنری دابس
رییس هیأت انگلیس، غلام محمد وردگ، صاحبزاده عبدالقیوم پشاوری عضو هیأت
انگلیس.
صف ایستادهگان از چپ
بهراست: عبدالوهاب طرزی، کرنیل پیرمحمد ترهخیل، کلنل مسترات عضو هیأت
انگلیس، عبدالهادی داوی و یکی از مهماندارانِ انگلیس.
این مباحثه برای نگارنده سخت دلچسپ بود، زیرا چنین مطالبی را تا آن زمان
نه از استادان مکتب شنیده بودم و نه هم از استادان خویش در دانشگاه. افزون
برآن اصطلاحاتی را آن دو بزرگوار در بحث شان به کار می بردند، به دو نسل
پیشتر از من تعلق داشت. آنها در بحث چنان زبان فخیم و استواری را به کار می
بردند که تا آندم در جایی دیگر نشنیده بودم، تعجبم در آن بود که استاد صفا
را بارها زیارت کرده بودم، ولی طرز صحبتِ شان بامن و شیوهی مباحثه ی
امروزی آنها تفاوت زیادی داشت که با تأسف درین نگاشته نمیتوانم عین شیوه
صحبت آنها را بنویسم، زیرا با گذشت تقریباً سی و پنج سال آن واژه گان و
جملات مطنطن و پر صلابت به حافظه ام نمانده است. گذشته از طرز صحبت آن دو
استاد چیزیکه نگارنده به حالت شگفتی و اعجاب فرو برد فضای آن اتاق و طرز
دیکورِ ساده، بی پیرایه، باستانی و اصیل وطنی آن بود و چنان حالتی به من
دست داده بود
که فکر می کردم خود را در حضور ابن سینای بزرگ حاضر می بینم. علت
این احساس نیز آن بود که طرز اتاق آرایی عیناً مشابه تابلویی بود که سالها
پیش از تولد این قلم توسط زنده یاد استاد برشنا نقاشی گردیده بود و همیشه
در روی جلد مجلهی روغتیا که بعدها به روغتیا زیری تغییر نام داد و از طرف
وزارت صحت عامه به نشر می رشید، چاپ می شد. درین تصویر ابن سینا در حال
نوشتن نشان داده شده بود، ولی وسایلی که در چار اطراف او قرار داشت دقیقاً
مشابه وسایلی بود که در همان لحظات به صورت زنده در جلو چشمانم قرار
داشتند.
در و دیوار اتاق رنگ سفید بسیار پاک داشتند،
سقف مسطحی از چوب داشت صحن آن با قالین اعلای موری مفروش بود. چار دور اتاق
دوشک های مخملی انداخته شده بود که روی همهی آنها با قالینچه های رو
دوشکی بسیار ظریفی پوشانده شده بودند. آرایهی یکی از دیواها قطعه خط
زیبایی بود که اگر اشتباه نکرده باشم ابیاتی از علامه اقبال توسط یکی از
برادران حسینی هدیه گویا برای داوی خطاطی گردیده بود. استاد در سمت غربی
خانه نشسته بود. پیش رویش میز متوسطی قرار داشت که از زمین در حدود چهل
سانتیمتر بلند بود و روی آن دیوان های بیدل، مظهر و خاقانی دیده می شد که
همه چاپ سنگی بودند. طرف راست استاد صندوقی به بلندی تقریباً هفتاد
سانتیمتر، طولی در حدود یک و نیم متر و عرض یک متر قرار داشت. از ساختمان
آن پیدا بود که باید دو، سه صد سالی قدامت داشته باشد. این صندوق بسیار
مفشن که مردم کابل آنرا نمیدانم روی چی منطقی
یخدان می نامند؟ به طرز هنرمندانه یی با نوعی فلز رنگین
پوشانده شده بود، زیرا صندوقسازان کابل معمولاً یخدان ها را با همین نوع
فلز می پوشاندند تا بیشتر محفوظ و بهتر مفشن باشد. چند لحظه بعد فهمیدم که
این یخدان گنجینهی کتاب های سردستی و نوشت افزار استادست.
داوی با سر و ریش کاملاً سفید،
پیرهن تنبان سفیدی نیز در بر داشت و چپن ابریشمی راهداری که خطوط زرد و
سیاه رنگ آن را تشکیل میدادند، بالای شانه. استاد ابراهیم صفا نیز با ابهت
خاصی به اصطلاح کابلیان در بالاسر خانه نشسته بود. نگارنده و انور بلوچ
مقابل سناتور در سمت غرب آن اتاق قرار داشتیم. دقایقی نگذشته بود که
نواسهی استاد روی پتنوسی چهار گیلاس شربت آورد. این گیلاسهای زیبای
فرانسوی در آن فضا یگانه چیزی بودند که با تمام قشنگی شان هارمونی اشیای
موجود اتاق را بهم میزدند و زیبایی پر از جلال آن را خدشه دار می ساختند.
در چنین فضایی حق داشتم تا مات و مبهوت مانده، خود را در خانهی ابن سینا
حس کنم و از فضای آن لذت ببرم. در اول با خود اندیشدم که شاید این حالت
ناشی از تعریفهایی باشد که از مبارزات سرسختانهی ضد استعماری و مشروطیت
خواهانه ی داوی شنیده بودم. به فکر فرورفتم، در خاطرم
گذشت که نه این احساس زادهی چنان چیزی نمیتواند باشد، بلکه
فضای کاملاً شرقی آنهم وطنی این اتاق و طرز برخورد، شیوهی صحبت و نحوهی
زندهگی استاد، عناصری بودند استثنایی که موجد آن حالت گردیده بودند؛ زیرا
نمونه های بسیار نادر چنین شیوهی زنده گی و اینگونه مردان در کوچه و
پسکوچههای کابل هنوزهم تک، تک به چشم می خورد که روشنفکرنمایان ما آنرا
نشانهی تحجر و عقبگرایی میدانستند و شیوههای زنده گی غربی نما را علامت
روشنفکری و پیشتاز بودن.١
آواز استاد مرا بهخود آورد. می پرسیدند که
در چی موردی میخواهم با ایشان بهمصاحبه بپردازم؟ در پاسخ گفتم: چون جناب
شما در هیأت مذاکره برای استقلال سیاسی کشور و امضای معاهدهی آن عضویت
داشتید، برای نسل جوان ما بسیار دلچسپ است تا خاطرات جناب شما را از جریان
آن مذاکرات و سفر شما به هند برتانوی را بخوانند. مثل اینکه استاد انتظار
چنین سوالی را نداشت. تکانی خورد و بعد از تأملی گفتند: این مسایل که دیگر
جزئی از تاریخ شده و بارها به چاپ نیز رسیده؛ تکرار آنها چی سودی خواهد
داشت؟ گفتم: درست میفرمایید ولی هرآنچه گفته اند، حرفهای مؤرخینست و یا
آنانیکه خواسته اند واقعات را مطابق دلخواه خود بیان دارند، علامه محمود
طرزی و اعضای هیأت مذاکرات استقلال که درین موضوع به صورت مستقیم دخیل بوده
اند، خود تا کنون چیزی ننوشته اند.
گفتند: چون چیزی برای گفتن باقی نمانده است.
گفتم : چرا بسیار چیزهایی هست که باید در مورد آن حرف زد مثلاً اینکه با ورود شما به
هند استقبال مردم از هیأت چگونه بود؟ انگلیس ها چی نوع برخوردی داشتند و
توقعات شان چی بود؟ می گویند که خان عبدالقیوم خان که در هیأت انگلیسها
عضویت داشت، بیشتر از انگلیسها برای دولت مطبوع خود امتیاز میخواست؟ علت
اینکه مذاکرات در حدود ششماه طول کشید، چی بود؟ نیرنگهایی که طرف مقابل به
کار میبرد چیها بودند؟ آیا هیأت افغانی در برخورد با مسایل موردِ
مذاکره، دچار اختلافهایی میشدند و یا خیر؟ و امثال اینها ده ها سوال
دلچسپی است که تا کنون کسی به آنها جواب نداده است. استاد پرسیدند: چند سال
داری؟ گفتم بیست سال.
گفتند : خیلی جوان هستی! این گپ ها را از کجا شنیده یی؟
گفتم اینها که مسایل بسیار عام اند.
گفتند: ولی نه برای یک جوان بیست ساله! حتماً از زبان کسی آنها را شنیده یی.
گفتم بلی برخی از حوادث را جناب یاورصاحب محمود خان برایم حکایت کرده اند.
گفتند : هان دیدی! او پسر خالهی اعلیحضرت
امان الله است و در همان وقت نیز وزیر امنیه بود. او بسیار گپ ها را
میفهمد اما حیف . . .
چون یاور محمود خان را از نزدیک میشناختم و
کاررواییهایش را در عهد امانی بارها از زبان خودش شنیده بودم که بدون
هیچگونه پنهانکاری عملکرد خوب و بد خود را قصه می کرد؛ منظور داوی را درک
کرده دنبالهی مطلب را نگرفتم و پرسیدم :
ــ استاد بزرگوار زمانی که شما داخل خاک هند
برتانوی شدید، عکسالعمل در برابر تان چگونه بود؟ در پاسخ گفتند : عکس
العمل دولت هند خیلی رسمی و معمولی بود. سرگروه ما که ناظر صاحب امور خارجه
بودند هم در عمل دیپلوماسی بسیار ماهر تشریف داشتند و هم زبان دیپلوماسی
انگلیس هارا بسیار خوب میفهمیدند و کوشش داشتند همچون نمایندهی یک دولت
مستقل و برابر با انگلیس ها عمل کنند که این امر اغلب باعث ناراحتی آنان می
شد؛ ولی ناظر صاحب خارجه ـ منظور شان محمود طرزی بود ـ همیشه بهما توصیه
میکرد که هوش کنید خود را در برابر انگریزها کم حساب نکنید. ما نمایندهی
یک کشور آزاد دنیا هستیم که استقلال خود را به ضرب شمشیر گرفته ایم. اینها
هستند که در برابر ما شکست یافته اند، باید تمام کردار ما در ایام اقامت
درینجا همچون فاتحین باشد! ولی عکسالعمل مردم کاملاً متفاوت بود. همینکه
با موتر داخل خاک هند برتانوی شدیم و
میخواستم توسط قطار به مرکز هند برویم مردم دسته، دسته میآمدند
و قوده های گل تازه را نثار ما می کردند و شعار میدادند زنده باد امیر
امان الله خان محیی اسلام! زنده باد کشور مستقل اسلامی افغانستان! زنده باد
نمایندهگان استقلال! در بسیاری از استیشنها، پولیس مانع جمعآمد مردم
میشد ولی تقریباً در هر استیشنی که قطار توفق میکرد، مردم آماده ی
پذیرایی بودند.
پرسیدم: مذاکرات چگونه و در کجا آغاز شد؟
گفتند: این گپها را برای معلومات شخصی تو گفتم، برای مصاحبه نبود، لطفاً
آنها را در جایی ننویسی! اگر میخواهی مصاحبهی خوبی داشته باشی؛ باید از
جناب وکیل صاحب وقت بگیری زیرا او خود شخصاً در جنگهای استقلال همچو یک
افسرِ عالیرتبه سهم داشت و بر علاوه شوهر همشیرهی اعلیحضرت امان الله خان
هستند از همه موضوعات پوره آگاهی دارند. بسیاری از مطالب را در یادداشتهای
شان نوشته و منتشر نیز فرموده اند.
چون احساساتی بودن لازمهی مرحلهی سنی آن برههی زمانیام بود، بدون در نظر گرفتن نزاکت مجلس گفتم: اگر منظور تان کتاب یادداشتهای من
است، آن را که استاد صالح جان پرونتا به نام مارشال صاحب نوشته اند. و
ایشان برعکس مارشال صاحب در جنگ سهم نداشته اند. شاید در آن زمان کودکی بیش
نبودهاند. داوی بازهم تکان خورده و با تعجب به طرفم مینگریست. استاد صفا
مداخله نموده گفتند: سناتور صاحب این بچه بلای خداست. بسیار گپ هارا
میداند. مگر سفرنامهی اعلیحضرت امان الله خان را در اخبار غلام محمد خان
فرهاد نشر میشد نخوانده اید؟ استاد گفت چرا میخواندم، اما حیف که اخبار
را مصادره کردند و چون باز شروع به نشرات کرد، دیگر آن را چاپ نکردند.
استاد صفا گفتند: آنرا همین جوان مینوشت. چون آن سلسله را «آفتاب شرق در
غرب» عنوان داده بود، به مذاق وکیل صاحب چندان برابر نیامد. اخبار را توقیف
و مدیر آن
را به بهانهی دیگری زندانی ساختند. طوریکه از برادر غلام محمد
خان شنیدم به شرط قطع شدن آن سلسله دوباره اجازهی فعالیت نشراتی یافته
اند. ازین جوان خاطر تان جمع باشد از امانیستهای تندروست. سناتور در حالی
لبخندی بر لبانش نقش بست گفتند: امیدوارم تندرو نباشند؛ ما و شما که ضربات
چنین تندروی را دیدهایم، برای جوانان امروز معقولیت لازمست تا تندروی؛
بازهم از خداوند برایش توفیق می خواهم. چون محمد انور خان بلوچ را از مدت
بیست سال به این طرف می شناسم که اختیاردار مطلق دکانهای جلو خانهی من
هستند. او در غیاب برایم معرفیاش کرده؛ به اعتماد او برایش وقت ملاقات
دادم و بسیار خوشحال هستم که جوانی را میبینم که در همین سن و سال هم
مسلکش بودم و کارها و معلوماتش در مورد عصر امانی قابل قدرست. چون من درین
روز ها کمی ناخوشم، هرگاه حالم بهتر گردد، خوش خواهم شد که دو باره ببینمش و
از دوستان و همرزمان جنبش مشروطه برایش
معلومات بدهم تا همگان بدانند که این مشروطیت و دیموکراسی را که
حضور اعلیحضرت به ملتش اعطأ نموده به چی قیمتی بدست آمده است. فهمیدم که
استاد حاضر به مصاحبه درین موضوع نیست و حرفهایش نیز معنای خدافظی را
میدهد. پافشاری نکرده گفتم از دیدار استاد از نزدیک بسیار خوشحال شدم
میخواهم رفع مزاحمت کنم؛ ولی اگر برای معلومات شخصیام در باره این خان
عبدالقیوم خان چیزی بفرمایید که کی بود و در مذاکرات چی موضعی گرفته بود،
خرسند خواهم شد. سناتور در جواب گفتند: او از بزرگان صوبهی سرحد بود در
دستگاه انگلیسها موقعیت و اعتباری داشت؛ بعدها دوست اعلیحضرت شهید شد با
دولت افغانستان رابطهی نزدیکی داشت. یاور صاحب محمود خان او را بهتر از من
می شناخت.
چون استاد جواب دقیق سوالم را با مهارت داده
بود، برایم روشن گردید که نمی توانند با صراحت سخن گویند؛ لذا از هردو
استاد خداحافظی نمودیم. هنگامیکه میخواستیم از در اتاق خارج شویم، سناتور
از من پرسید: از علامه اقبال چیزی خوانده یی؟ گفتم جسته و گریخته اشعارش
را خواندهام اما زمستان گذشته اقبال آن را داشتم تا در لاهور با پسر او
جاوید اقبال از نزدیک آشنا شوم، او جاوید نامه و زبور عجم پدرش را که تازه
از طریق یونیورستییی که خود رییسش بود، چاپ کرده است و نسخهیی از آنان را
به من هدیه داد؛ هر دو را برایم امضأ نیز کرده است.
داوی گفت سفیر پاکستان دیوان تازهی اقبال را
که در ایران چاپ شدهاست، هفتهی گذشته برایم فرستاد، چون یک کاپی دیگر
این کتاب را نیز دارم، آن را به رسم یادگار برای تو میدهم. بعد صندوق مفشن
پهلویش را باز نموده، دو سه کتاب را از بین آن بیرون کرد. اولین کتاب «د
پشتونخوا د شعر هار و بهار» دارمستتر فرانسوی بود.
بهشوخی گفتم: استاد نمیشود که به عوض کتاب اقبال این کتاب را برایم لطف کنید. خندیده و گفتند:
ــ نام خدا بسیار هوشیار معلوم میشوی! این
کتاب تقریبا یک قرن پیش چاپ شده و امروز پیدا نمی شود. حکم نسخهی خطی را
دارد اگر امانت میخواهی برایت می دهم، یک ماه بعد میتوانی توسط ماد
انورخان برایم بفرستی، گفتم:
ــ شوخی کردم یک کاپی آن در کتابخانهی عامه موجودست میتوان از آن استفاده کرد. استاد گفت:
ــ لاحول و لا! از چی چیزهایی که خبر نداری!
تا به حال فکر میکردم که در تمام افغانستان من این کتاب را دارم. بعد
دیوان اقبال را به من دادند. چون میخواستم امضای شان را در آن بگیرم، گفتند
ــ تنها مؤلف حق دارد کتابش را امضأ کند.
محافظهکاریهای پیهم استاد برایم سوال
برانگیز بود؛ زیرا آن مبارز سرسختی که در برابر استبدادهای کبیر امیر حبیب
الله خانی و هاشم خانی با فداکاری بی نظیری رزمیده بود و من برای او ارجی
در حد تقدس قایل بودم، با داویی که اکنون دیدم ، مقایسهی شان برایم ناممکن
بود.
چون از منزل استاد داوی خارج شدیم، نتوانستم بر ناراحتی خود غلبه کنم. رو به جناب انورخان بلوچ نموده با لحن طعن آمیزی گفتم:
ــ لالاجان بزرگوار! سناتورت همین بود؟
درحالیکه رنگ او از لحن بیادبانهی من کمی سرخ گشته و ناراحت بهنظر میرسید، کوشید خودش را کنترول نماید و بعد گفت:
ــ تو هنوز خیلی جوانی! درک بسیاری از مسایل
هنوز برایت ناممکنست. کوشش کن موقعیت سناتور صاحب را درک کنی. او حالات
بسیار بدی را دیده است؛ حتی امروز که در کشور دیموکراسی آمده و جراید ملی
آزادانه هر چی میخواهند مینویسند و حالت آزادی را همه کس درک نموده
میتواند؛ ولی سناتور صاحب در چنین وضعی نیز نمیتوانند آن چی که بر سرش
گذشته، برای کسی بازگوید. گفتم:
چون میترسد مقامش را از دست بدهد.
بلوچ لبخند تلخی زد و گفت:
ــ بلی میترسد، واقعاٌ میترسد؛ ولی نه ازینکه موقفش را از دست دهد. بعد آه پرسوزی از تهی دل برکشیده، گفت:
ــ میدانی چرا سناتور صاحب محافظ ندارد؟
گفتم من نیز تعجب کردم. گفت خودش قبول نمیکند. اجازه نمی دهد پولیس جلو
خانهاش باشد. بهعلت اینکه از پولیس و جاسوس نفرت خاصی دارد. حضور
اعلیحضرت نیز این را میداند و به وزارت داخله دستور داده که جلو خانهی او
محافظی نگمارند؛ ولی ... پرسیدم:
ــ چرا سکوت کردی؟ ولی چی؟ گفت:
ــ صبر کن از لاله اتم سنگهـ بپرس.
متوجه شدم که جلو دکان عطاری اتم سنگهـ رسیده
بودیم. روبروی دروازهی منزل داوی، خندق پر از آب گندیدهیی قرار داشت که
از حمام مقابل آن منشاء میگرفت؛ و در سوی دیگر خندق، سه دربند دکان قرار
داشت که یکی آن دستگاه شیرینیپزی بود، دومی کهنهدوزی کفش یا موچیگری و
سومی نیز دستگاه روغنکشی از استخوان که داستانهای جالبی در مورد آن در
مطبوعات همان زمان بهنشر رسیده بود؛ و در دکانهای مربوط به حمام که چند
قدم بالاتر مقابل این سه دکان و پیوسته به ساختمان حمام قرار داشت، شش ــ
هفت دکان عطاری موجود بود که یکی از آنها به یک جوان سیکهـ تعلق داشت که
اسمش اُتُم سنگهـ بود و همه او را می شناختند. اتم سنگهـ جوانی بود که در
حدود سی سال عمر داشت. دو عامل سبب شده بود تا همه مردم کابل با نام او
آشنا باشند؛ یکی وجاهت چهرهی او که در بین هنود و سیکهـ ها نظیری نداشت و
دوم زبان بسیار تیز و پرزهگویی هایش. او به
همه مشتریان آشنا و ناشناس شوخی میکرد، پرزه میگفت و حتی در
پرزهگویی حد ادب را نیز رعایت نمیکرد و پروای کسی را نیز نداشت، چون
پرزهها و پراگهایش شیرین، بجا و ابتکاری بود، همه مردم دوستش داشتند هرکس
که از راه می گذشت با او سلام علیکی میکرد و پرزهیی برایش میگفت؛ و او
نیز چنان حاضر جواب بود که از هیچ کسی عقب نمیماند و جواب درخور می داد.
انورخان جلو دکان او ایستاد و احوالش را پرسید، او نیز جوابهای خنده آوری
داد، بعد ازو پرسید:
ــ درین روزها احوال رفیقت خواجه صاحب موچی را نگرفته یی؟ اتم سنگهـ فوراً در جواب گفت:
ــ او بچه اندر سناتور! صد بار برایت نگفتم
که مقام خواجه صاحب را پایین نیار؟ خواجه صاحب عکاس باشی بگو! موچی چرا می
گویی؟ او را باید به نام کسب اصلیش یاد کنی! بعد هردو بلند خندیدند. آقای
بلوچ گفت:
ــ بیا برویم و بر عکس مسیر مان روان شد.
پرسیدم کجا میروی گفت بیا حرف نزن! دکان خواجه را برایت نشان می دهم. فاصله
بین دکان های خواجه و اتم که روبروی هم قرار داشتند، ده دوازده قدم بیش
نبود، در همین فاصله انور خان گفت متوجه دروازهی پسخانهی دکان و
کلکینچهی بسیار کوچک دیوار آن باش، کوشش کن که خواجه صاحب چیزی نفهمد! جلو
دکان او رسیدیم، در لحظاتی که انور خان با خواجه احوالپرسی میکرد، متوجه
شدم که دَرِ پسخانهی دکان در حدود یکمتر و بیست سانتی بلندی و تقریباً
هفتاد و پنج سانتیمتر بر دارد. دو متر دور تر از آن تاقچه یی وجود داشت که
بوتلهای گوناگون رنگ و پالش بوت روی آن گذاشته شده بود، و در عقب بوتل ها
دریچهی بسیار کوچکی در حدود بیست در سی سانتیمتر قرار داشت که در قدم اول
جلب توجه نمیکرد. اگر قبلا انور خان از وجود آن مرا مطلع نمیساخت، اصلاً
متوجه آن نمی گردیدم. وی به سویم نگاه معنی
داری انداخته گفت برویم.
براه افتادیم. تا پل باغ عمومی که رسیدیم
بلوچ همه رازها را برایم افشا کرده بود. او گفت دکان خواجه ـ که نمی دانم
اسمش کاملش چی بود، ولی به لهجه ی شمالی صحبت میکرد ـ مربوط
به دستگاه ضبط احوالات است. ازآن سوراخ گاهگاهی عکس کسانی را میگیرند که
به خانهی سناتور در رفت و آمد هستند، چون پانزده، بیست سال است که خواجه
درین جا به کار مشغولست همه او را شناخته اند. اتم سنگهـ او را عکاس باشی
صدا میزند و او هم شرمی ندارد. بعد اضافه کرد که در دکانهای آن طرف خندق
که متصل به خانه ی سناتورست نیز دو دکان بتگری (نخودچی یا کسانی که نخود،
جلغوزه و پلهی جواری بریان میکنند) که مربوط به خرواری هاست (مردمان
خروار ولایت لوگر) هم مربوط ضبط احوالات است. پس میبینی او بی محافظ نیست و
این محافظین نیز برای
حفاظت از امنیت خانه داوی نی، بلکه برای مراقبت از ارتباطات او
گماشته شده اند. پس تعجب نکن اگر او میترسد و یا محافظه کاری میکند،
اینکه او رییس دارالتحریر شاهی بود یا رییس شورا، دولت از نامش استفاده
میکند؛ در حالیکه اعتماد کاملی بالایش ندارند، دیدی که او هنوزهم طرفدار
اعلیحضرت امان الله خان است در حالیکه او دیگر زنده هم نمی باشد.
انور بلوچ گفت: وکیل مامایم را که خوب
میشناسی، یک روز نزد او میرویم او از جرگهی کبیر (لویه جرگهی) قانون
اساسی (در ١٣٤٣ش) خاطرهی عجیبی دارد. قصه میکند که درین جرگه داوی به حیث
رییس انتخاب گردید. جلسات جرگه که در تالار قصر سلامخانه دایر بود، هیات
رییسه در مقابل اعضای جرگه بالای ستیجی قرار داشتند. تصادفاً پنجرههای سمت
راست هیأت رییسه چشمانداز وسیعی به داخل ارگ داشت، ولی در طول جلسات
جرگه، داوی همیشه چوکیش را چنان کج می گذاشت، تا صحن ارگ سلطنتی را دیده
نتواند. عده یی از وکلای رموزفهم که این وضع را درک نموده بودند، میگفتند
به سبب نفرتی که داوی از دیدن ارگ دارد، چنین می کند؛ ولی او خود میگفته
که نور وارد شده از آن پنجره چشمانش را می آزارد. این قصه کنجکاوی بنده را
بیشتر تحریک نموده وادارم ساخت تا سر راست بهقلعهی وکیل بی بی مهرو
برویم، که به سبب اقامت مامای انورخان درین قلعه،
منطقه را قلعهی وکیل نام نهاده بودند. او از ما به خوشرویی
پذیرا شد و در جریان صرف چای جریان لویه جرگه را بهعنوان یک شاهد عینی
برای ما به تفصیل قصه نمود. سخنان متین و قصهی شیرین وکیل اصغر بلوچ تأثرم
را از جریان دیدار داوی به حالت دلسوزی برای آن بزرگمرد مبدل ساخت.

٢٢ نوامبر ١۹٢١ عيسوی، هیأت انگلیس در
کابل و با هیأت افغانی معاهده استرداد استقلال افغانستان را عقد کرد. اعضای هیأت
افغانی:
محمود طزری رئیس، غلام محمد خان وزیر تجارت، دیوان نرنجنداس وزیر مالیه (نفر
اول، از طرف چپ، نشسته) عبدالهادی داوی، عبدالوهاب طرزی، میرزا بازمحمد خان،
پیرمحمـــد فرقه مشر و دیوان نند لال بهسین (نفر اول، از طرف راست، نشسته) کارشناس
دفتر شاه امان الله غازی.
نواسهء دیوان نندلال عمری را در فروشگاه «زوحل» در شهر نو، کارمند بود و کواسه ی آن بزرگمرد، نریندرکمار بهسین، در لندن مهاجر است.
فردای آنروز بهدیدار استاد عبدالوهاب طرزی
شتافتم. دفتر سازمان جهانگردی کشور که ریاست گرځندوی خوانده میشد، در
طبقهی دوم وزارت اطلاعات و کلتور قرار داشت. جاییکه اکنون دفتر وزیر
اطلاعات و فرهنگ قرار دارد. طرزی که استادی دانشمند و شخصیتی خوش برخورد و
مهربان بود؛ به سبب اقامت طولانی در ترکیه و تدریس در دانشگاههای آن کشور
تیپ روشنفکران آغاز سده ی بیستم به ویژه روشنفکران تحصیل یافتهی خارج را
داشت. این گروه از باسوادان ما با مردم عادی تفاوتهای بارزی داشتند، نخست
آنکه به سبب دانش و فضل شان بسیار شکسته نفس و خوش برخورد بوده از فرهنگ
بالایی برخوردار بودند. طرز صحبت و واژههای محاورهی شان به ادبیات نزدیک
بود تا زبان گفتاری، در پهلوی آن این گروه نکات مثبت فرهنگ کشورهایی را که
در آنها تحصیل کرده بودند؛ به نیکی فرا گرفته و بنابر ضرورت زمان و پالیسی
دولت امانی آن را در زندهگی عملی خویش بهکار
میبستند، تا مایهی ترویج این نکات مثبت گردند. پس استاد طرزی
نیز بهعنوان نمود این تیپ برایم سخت دلچسپ بود. چون سکرتر او ادیبه جان که
نطاق برنامههای سازمان ملل متحد در رادیو نیز بودند؛ و فعلاً در
ویرجینیای امریکا زندهگی میکنند، خبر آمدن مرا برای شان برد، با بزرگواری
خاصی از دفتر کار شان بیرون برآمده، بعد از احوالپرسی مرا با خود به داخل
رهنمایی کردند. با آنکه من از هر لحاظی کوچکتر از او بودم، ولی ایشان از
روی احترام بهعقب میز کار خود نرفتند، بلکه روی کوچی رو بر روی من نشسته،
سفارش چای دادند و در جریان صرف چای پیوسته از شغل شریف روزنامه نگاری و
نقش آن در بیداری مردم سخن میگفتند و مثالهای جالبی از کشورهای اروپایی
میدادند که این صحبت ها برای من سخت آموزنده بود. استاد پرسیدند چی کتابی
را زیر مطالعه داری؟ گفتم چند روزیست که دیوان ناصر خسرو را همچو وظیفهی
صنفی میخوانم. پرسیدند کدام استاد این وظیفه
را برایت داده؟ گفتم پوهاند صاحب داکتر جاوید. گفتند ازین استاد
حد اعظم استفاده را باید بنمایید. او دانشمند بزرگیست، بحر است، بحر!
خداوند چی حضور ذهنی برایش اعطا فرموده است. بعد اضافه کردند که ایشان خود
در باره ناصر خسرو کتابی نوشته بودند که در دانشگاه ادبیات ترکیه تدریس
میشد و اکنون میخواهند آن را در داخل کشور بهچاپ برسانند. استاد در
بارهی منابع کتابش و اصول منبعشناسی و گزینش منابع دست اول و معتبر در
تحقیق، حرفهای جالبی گفتند که بعد ازآن روز از هیچ استاد دیگری نشنیده ام و
بسیاری از گفتههای این مرد بزرگوار تا بههمین امروز نیز رهنمای نگارش
این قلم در نوشته های پژوهشیاست. بعد استاد از مدیرهی مجلهی ژوندون که
یکی از ژورنالیست زنان پیشآهنگ جامعهی ما هستند و فعلاً در رادیو صدای
امریکا کار میکنند، تعریف کرد و برای نخستین باز از ایشان شنیدم که گفتند
شکریه جان رعد جوانترین و آخرین فرزند پادشاه
کشور بخاراست که در کابل به دنیا آمده اند. چون امیر سیدعالم شاه
بعد از سقوط سلطنت بخارا در ١٩٢٤ به کابل پناهنده شده بود و در همین شهر
دیده از جهان فرو بست. سپس استاد گفتند : خوب میخواستی در زمینهی
فعالیتهای گرزندوی گزارشی تهیه نمایی؟ گفتم نخیر میخواهم از خاطرات تان
در جریان مذاکره با انگلیسها و رویدادهای امضای معاهدهی استقلال چیزی
بنویسم. دیدم استاد طرزی نیز تکان خورده به فکر فرو رفتند و بعد گفتند:
دولت خود درین زمینه چیزی را که بخواهد میگوید، فکر میکنی مصاحبه درین
مورد بسیار ضروری باشد؟ در پاسخ گفتم بلی! و همان دلایل را که برای استاد
داوی گفته بودم برای استاد طرزی نیز تکرار کردم. گفتند:
ــ دنبال خاطرات نگرد که به خطرات مبدل خواهد
شد، میتوانی در بارهی سهم محمود طرزی در تحریک روحیهی استقلال خواهی
چیزی بنویسی؛ من مطالب کافی در اختیارت قرار میدهم به شرطی که از من
هیچگونه نامی هم نبری.
استاد طرزی برای اینکه به این کار تشویقم
کرده باشد، از جا برخاسته عقب میز کارش رفت و از خانهی میز دوسیهیی را
بیرون کشیده گفت:
ــ ببین یک دانشمند شوروی چی کتاب پر محتوایی
در بارهی محمود طرزی نوشته است؛ معرفی نامهی آن کتاب را برایم فرستاده
است. بعد از بین دوسیه اوراق تایپ شدهیی را برداشته آورد و بهمن سپرد.
این اوراق که مجموعاً بیست و دو صفحهی تایپی بود، در آنها محتویات فصول
کتابی در بارهی طرزی، بازشناسانده شده بود که توسط دانشمندی به نام صابر
میرزایف به تحریر درآمده بود، بعدها فهمیدم که آن اوراق ترجمهی دری معرفی
نامهی رساله دورهی دکترای نویسندهی آن بود که در شوروی آن را
«افتوریفرت» مینامیدند. با آنکه رسالهی مذکور با دیدگاه مارکسیستی نوشته
شده بود، ولی مطالب بسیار ارزشمند تاریخی در آن انعکاس یافته و تحلیلهای
جالبی در آن وجود داشت. تا امروز که چهار دهه از نوشتن آن رساله میگذرد
هیچ کسی چنان اثری در بارهی طرزی نه نوشته است. استاد گفتند این اوراق
نزدت باشند، تحلیلهای کمونیستی آن را حذف کن و از
بقیه مطالبش میتوانی برای نوشتهات الهام بگیری، هر چیز دیگری
که ضرورت داشته باشی با من در تماس شو. من بازهم موضوع مصاحبه را پیش
کشیدم. استاد بدون اینکه چیزی بگوید به طرف تلفن رفت و جایی زنگ زد و بعد
با طرف مقابل شروع کرد به حرف زدن بهزبان ترکی. من که چند جمله زبان ازبکی
را میفهمیدم و به ترکیه نیز سفر کرده بودم و با عبارات معدودی از زبان
ترکی نیز آشنا بودم همین قدر فهمیدم که استاد به طرف مقابل گفتند: افندی!
تو خود موقعیت مرا میدانی، این پسر میخواهد مرا بهدهانه ی توپ برابر
کند. بعد از سه چهار دقیقه حرف زدن به من اشاره کردند که گوشی را از دست
شان بگیرم، متوجه شدم آن طرف خط جناب دگروال خواجه محمدخان صدیقی هستند که
از اقوام نزدیک ما بودند و وقت مصاحبه با طرزی نیز توسط وی گرفته شده بود.
جناب صدیقی از جملهی نخستین گروه افسران نظامی افغانستان بودند که در عهد
امانی برای تحصیل به کشور ترکیه فرستاده شده
بود و در آنکشور مدت دوازده سال به تحصیل پرداخته بهدرجهی
ارکانحربی رسیده بود. او دوست نزدیک و همصنفی عبدالتواب طرزی برادر استاد
طرزی بوده و بعد از مرگ او که پیلوت قوای هوایی بود؛ با برادرش دوستی نزدیک
برقرار کرده بود. ایشان گفتند طرزی صاحب امروز مجلس مهمی دارند، مصاحبهات
را برای روز دیگر بگذار که من هم در جریان آن حاضر باشم. همین اکنون اگر
کاری نداری به خانه ی ما بیا!
دیدم که تیر دومی نیز بهخاک خورده،
بهناچار از استاد خداحافظی نمودم. ایشان بازهم با کمال بزرگواری تا
دروازه لفت که با دفتر شان ده، پانزده قدم بیشتر فاصله نداشت همراهیام
کردند و جلو در لفت گفتند کتاب ناصر خسرو نزدم نبود تا برای مطالعهات
میدادم خیلی چیزها را از آن میآموختی، اکنون نزد استاد ابراهیم خلیل است
هر وقت آورد توسط صدیقی برای تان خواهم فرستاد. از ایشان خدا حافظی نموده
به سوی کارته چهار در حرکت شدم تا ببینم جناب صدیقی چی فرمایشاتی دارند؟
* * *
فردای آن که بهدفتر مجلهی ژوندون رفتم، جریان را برای شکریه جان رعد قصه کردم. ایشان با بی تفاوتی گفتند:
ــ بلا ده پس هردوی شان، ما به قحطی مطالب
دچار نیستیم که ازین موضوع متأثر گردیم، فقط میخواستیم از خود ایشان به
عنوان شخصیتهای بزرگ تاریخی خویش قدردانی کنیم، حالا که خود نمیخواهند ما
چرا ناراحت باشیم؟ در همین رابطه هزاران موضوع دیگر داریم که به گفتن و
نوشتن میارزند؛ برو ببین همین پوهنتون خود تان برای سهمگیری در جشن امسال
چی برنامههایی دارد، این خود یک گزارش بسیار خواندنی میشود.
لحظاتی بعد چون سری به دفتر روزنامهی هیواد
در طبقه بالایی آن عمارت زدم؛ جریان را برای دوست و استاد خود زندهیاد
عبدالجلیل وجدی که معاون آن روزنامه و مشوق من در کارهای مطبوعاتیام
بودند، نیز حکایت کردم. ایشان با زهرخندی گفتند: ما مردم که داد از تغییر
سیستم دولتی خود میزنیم، به خاطر همینست. مطبوعات آزاد داریم، دیموکراسی
داریم، احزاب سیاسی داریم، پارلمان انتخابی داریم ولی قهرمانان ما حتی
خاطرات خود را نیز بازگفته نمیتوانند تا مبادا خاطر عاطر والاحضرتی که خود
را قهرمان یگانهی کشور میداند، آزرده نشود؛ احزاب سیاسی داریم ولی آنها
خود را حزب نامیده نمیتوانند، باید جریان بگویند. وکیل انتخابی داریم ولی
به نام. این نظام از بیخ و بنیاد فاسدست، باید آن را ما و شما تغییر دهیم
کسی از بیرون این کار را برای ما نخواهد کرد.
