دوهم څپړکې
د انجمن سراج الاخبار ثومرني فكري حرکت غورخنگ دهغو اسنادو له مخی چی ددی کرشو دلیکونکی په کورنی کی وز اوس دملی ارشیف دسراج الاخیار په خانگری دوسیه کی خوندی دی دا جوتیری چي دهبواد تولو رون اندو او پوهانو چی دشاهی مدرسی دکابل دچرب فروشی په مسجد کي ددینی علومو مدرسه او د حبیبی دار العلوم مريوطه ر دحبیبی اوسنی لیسه چی په ۱۹۰۳م ۱۳۲۱ في کال کی پرانستل شوی وه) وو د امیر حبيب الله خان دربارته وراندیز وكر چی دداسی افغانی پوهانو پوه تولئه دی جوره شی تر څو په کایل کی دسراج الاخبار افغانستان په نامه يوه ينخلس ورخيني جریده خپره کړی ددې تولني رینس د شاهې مدرسې ستر مدرسي او دحضور ملا امام مولوي عبد الروف خان کندهاری وچی رخاگی یی تخلص گاوه، او دمولوی احمد جان الكوزایی خوی چی به ر تاجر متخلص و محمد سرور واصف ددي تولني دلیکونکی ( منشی دنده په غاره درلوده، او ددي رون اندو لور هدف همدا وو چی خلک رابیدار کري هغوي دنوي مدنبت او دنړی دپپیو سره أشنا أو بلد گری، دسراج الاخبار تولني دهغه وخت امير حبيب الله خان ته وراندیز کړي و چی به نوموری دوسیه کي موجود دي، دهری فقرى یيا مادی لاندى شاهی هدایات با لاربردنی داعتماد واله سردار عبد القدوس خان به قلم ليكل شوى ا ولاس لیک شویدی ( لیکنه د۱۳۲۳ ه ق کال د صفری ۲۵ ) یا ۱۹۰۵
در سراج الاخبار افغانستان لومړی گڼه چې په ۱۲۸۴ ش کال کې دمولوى عبد الروف خان ( خاکی کندهاری په مدیریت خپره شود. ددي دوسي مطابق دسراج الاخبار دټولني غړي عبارت وله : -
۱- ایديتر بعنی عنوان ایشودونگی: مولوي عبد الروف خان
۲ سب ایديتر يعني نایب یا دعنوان ایښودونكي مرستيال مولوي تحف علی خان
۳ دايدیترانو تر لاس لاندي محريا ليكونكي: دمرحوم مولوي احمدجان خوی مولوي محمد سرور خان،
۴ _ دترکي ژبی ژباړونكي : حاجی باشی غلام نقسبند خان،
۵ د اردو خبرونو اخبار ژباړونکي او مهتمم: منشی حافظ حیدرعلی خان،
۶_ د اردو اخبار د ژباري مرستیالان: عبدالرحمن بیک او عبد الرحيم بیک.
۷_ تکره او ښه لیکونکی : میرزا غلام قادرخان او میرزا غلام اسحق خان
۸_ تصحیح کوونکی : قاري نیک محمد . دسراج الاخبار ټولني چې رسمي غړي يې په نوموړي دوسيه کې معرفي شوي دي دنولني دباندی خه هم بی همکاران او همفکران درلودل اوددربار په یادد اشت کې چې وليدل چي مرحوم محمود طرزی چي په هغه وخت کی دشام څخه هبواد ته راستون شوي و داسي سپارش شوي وچي له هغو خخه دي هم دجریدي دصحافت او مضمونونو په چاروكي نظر واخستل شي لکه څنګه چې ليدل کېږي دټولني دمنظوری سند په ۱۳۲۳ ق کال کې دصفری په ۲۵ نيټه لاسلیک شوي دي ، ولی دافغانستان دسراج الاخبار لومړني ګڼه اته
مباشتی وروسته د۱۳۲۳ كال دذيقعدی په ۱۵ نبتهه چی 19۰۶م کال دجنوری دا۱ نيتي سره سمون خوري در فل سککیپ په قطع په ۳۶ مخونو کې په دیرین چاپ دنومورو د وو تنونستعليق ليكونكو په ښكلي خط خپره شوي چې دیيلګي په توګه دهغی پوه گڼه ددي کریښو دلیکونکی په کورنی اسنادو کي شته او اوس دکابل به ملی ارشیف کي خوندي ده دسراج الاخبار دلومري گني يعنی دهمدغی گڼی مهم عنوانونه دادی: دمولوي عبدالروف خان ستر مقاله دنیک سیاست موعظی او دخط بی دلمهنید په عنوان، دهغي ځخه وروسته دروسبی او جاپان دجگری احوال ، د رعثمانی) روم دمصر او روس دهبواد پینی ، او ددغو ليدونکو عبرت و دانگلیس او دنورو هېوادونو د پینو سره، او په پای کي دافغانستان دهبواد پیښی، او په واصف متخلص دمولوي محمد سرور خان کندهاري دطبع يوه غعيحه وعظيه قصیده او دمدير عذر غوښتنه راغلی ده. پدغه خيره شکل دسراج الاخبار لومرني کنه د وخت دمستبد حکومت تر شديدي خارنی لاندي خپره شوه، ولی لکه څنګه چې يې وویل: دبريتانوي هند دولت دهغی دخپرید و سره چورنه و، او دهغی دنورو گنو دخپریدو مخنیوی یی وكر "ښبه وخليد لاكن دولت عجله درلوده دمولوي عبدالروف د سر مقالی او د مولوی واصف قصيده چې په دي گنڼه کې خپاره شویدی ښکاره ده چي په هغه وخت کې د اروپاد
مدنیت، نویتوب او بیداری نشی کابل ته رارسیدلی او خلک او درباريي تر اغپزي لاندې راوستي و، او زموني په معاصرو ادبیاتو کی همدغه د نوی فکر خبرتیاوه چي د مولوی واصف په فصیده کی په نه توگه لیدل کبري، ځکه چی هغه د امیر پاملرنه د نری د دي تولنی بنست ایبودونکی دغه مولوی عبدالر وف په شلمه پیړۍ کي د افغانی هغو مشهورو عالمانو څخه دی چی د وخت په فکري غورختگ کی لاس درلود، دا د کندهار مولوى عبد الرحيم کاکر ځوی دی چي په ۱۲۹۸ق کال په شوال کی د کندهار به خرقه پرمختګونو او وراندي تگ ته راړولي ده شریقه کی په خپله د امير عبد الرحمن په لاس ووژل شو، (وگوری د سراج التواريخ د دریم توک ۳۸۲ مخ . د هدایاتو هغه عکس دار د سراج الاخبار افغانستان، د تولنی په باب شاهی لارونی د شاه اقاسي عبد القدوس خان اعتمادالروله ) په قلم د مولوى عيد الزوف زیریدنه د ۱۲۶۷ق کال د صفری په پنخمه د دوشنبي په رخ د کندهار په څیړونکی مشهور د مولوى جبيب الله د علم او فضلیت په کورنی کي وشوه چي د خپل پلارڅخه يي منقول أو معقول علوم زده کړی او د امیر په لاس د پلار د وژل کیدو څخه وروسته د هبواد څخه د باندي په تبعید کی ژوند کاوه. ولی په ۱۳۰۰ق کال امير عبد الرحمن خان هغه بیرته هبواد ته راوغوښت او په کابل کې د منور د ملا امام او د شاهي مدرسي د مدرس او د قاضيانو د ممتحن په توګه وتټاكل شو. مولوی خاکی په عربی، فارسی او پښتو دري واړو ژیو کی، اديب، ليكوال او شاعر و. دوه توکه کشکول، خرد نامه امپري،او په
۱۳۰۶ن کال کی به عربی سلام نامه به فارسی ژبه د ایات العهود تقسپر. او د ناسخ التواریخ سپر مستوفی د لوی برخی رد او د المراه الوضيه في الكرت الأرضبه ژباره او د معافحی رساله او داسی نور د هغه د تالیقاتو څخه دی د توموری د أشعارو يوه برخه په فارسی او عربی ژبو کی هم لیدل شویده، چي د هغی جملی خخه د مزاریه په نامه اورده قصیده ده چی په ۱۳۰۶ق کال کي چي د مزار شریف په سفر کی د امير عبد الرحمن سره ملگری و قصیده په دي ترتیب داسی پیل شویده : کی توانی ایدل پر اضطراب شوگوار شکر نعمنهای بی پایان و حصر کردگار افغان او انگلیس به دوهمه چګره کی د هبواد د ساتنی د شقي د راژوندی کولو په برخه کی یو شعر لری چی د هغی جملی څخه دادي
افغان اګر نظر فکندبرصلاح خويش
اول ببایدش که بگیرد سلاح خویش
گراصطلاح وي طلب عیش و عشرتست
فرض است انکه محو کند اصطلاح خویش
این سر زمین خوش که با افغان چو مادرست
داند سپردنش بدگرها جناح خویش
دا هم د هغه د پوه مستائه غزل يوه بیلګه :
خاک کند مشکبو ساحه مشکوي تو
باد شود روع بخش، ګرد سر کوی تو
بست به زنجیر، و تیغ بر جگرم زد دريغ
طره هندوی تو، غمزه جادوی تو
د دې لپاره چې د مولوي خاكي فکري مقام د ده د ژوندانه په وخت کي او په شلمه پېړۍ کي په لومرنی غورخنگ کې د ده ونده وپژتو، باید د افغانستان د تجدد او صحافت د پلار مرحوم محمود طرزي هغو ليکنو ته پاملرنه وکړو چې د هغه د مړيني په هکله يي ليكلي يې دي د سراج الاخبار د ليکنې سره سم مولوي خاكي د ۱۳۳۳ق کال د شوال په ۱۵ د جمعي په ورح له دي نړی خخه سترګې پټې کړې او د کابل د خواجه صفا د غره د لمن په هدېره کي خاوروته وسپارل شو أو محمود طرزی د ۱۲۹۴ش کال د سنیلی ورخ ۲۰ نپیه د پنخم کال په دوهمه ګڼه کې د ریک خساره تا‘سف اور علمی) تر عنوان لاندي يوه اورده مقاله وليکله چې د هغي لتډیز دادی: ازدیده زمانه روانست جوی خون ای دیدة زمانه بکو تاچه دیده ئی؟ په دې وخت کې يوه پېه وشوه چی قلم د هغی د لیکلو څخه لړزېسي، پ'جې سستېږي، زره درزېږي او حواس پربشانه کبري، يعني د علم او عرفان ژوند، او د ادبیاتو ژوند د يوه زره دردونکی ټکر او د يو ښكته راتلونكي خطر سره ولكېد. يعنې د علم او پوهي او د عرفان روح د جناب محترم مولوي عبد الروف خان صیب سره يو ځاي د دې يې وفا نری نه سترګې پتي کړي او دار البقا ته ولار خدای ېښلي ته يوازې دا چې زمونيږ په هېواد کې بلکې د نړی په زباترو سيمو کي يو کم مثاله عالم أو فاضل و چې به تولو عقلي او نقلي علومو او تصوف او ادبیاتو کی د لوی لاس خښتن و، ليكني
د دغه فاضل همپشتی ضابع زموني. د هېواد د علم او عرفان د نری دپاره په حقه چې ډېره وېره ونکی زیانونکی ضایعه شمپرله کېرږي... برسپره پردې د ټول علم و فضل د يوه کلام ساتونکي و او په ادبیاتو کې يې يوه ممتازه خانگرتیا درلوده، د ده د خوشبویه طرحو څخه هم د قایدو دکی قصيدي او د معنی دک أشعارو او ادبیاتو خخه پادونه کولی شو، ولی افسوس چی د خپل گران عمر اوه شپبنمه ستنه یی پای ته ونه رسوله او هېواد يې د خپلو ډپرو فايدو او لېدنو باندې خوشحاله نكر. رد ۱۲۹۴ ش کال د سنبلي شلمه د سراج الاخبار افغانیه د پنم کال اووه لسمه گنه د کابل چاپ دا وو هغه څه چي د سراج الاخبار د فکري حرکت د ټولني خخه مون ته را پاتي دي او د لمر هغه مطلع ده چي د انگلیس د استعمار د دسیسو په شورتم کی دوبه شوه، ولي لکه خنگه چي زموږ په راتلونکو بحثونو کی به روانه شی، پنخه کاله وروسته د همدي فکر په رنا کې د لومری مشروطیت حرکت رامتخته شو او د همدي تولني لیکونگی د همدي حرکت په سر کي ودربد چي د هېواد د راثتلونکو رون اندو د سیاسی افکارو د توکبدو لپاره ډبر گتور و او د عبرت ناگه داستان د اوربدو وړ دی چي
عشق از فریاد ما، هنگامه ها تعمیر کرد
ورنه این بزم خموشان هیچ غوغائی نداشت