دربیم څپركی
د مشروطه غوښتنونكو لومري ډله عشق شورانگیزما را برسرکوی تو برد بر نلاش خود چه مینازم کرده ره کوی نو برد تولنه يو متكامل او اغيز هنونکی مخلوق دي او ددي دفكري تگلاری وده ممکنه ده او کیدای شي دخینو خندونو په وجه ودريږي ولې به بشپره توگه له مخه نه خي دسراج الأخبار دتولني حرکت هم دهغو خندونوله امله چي دانگلیسي استعمار رامنځته کړي و دلي وخت لپاره ظاهرا پر خای ودرید. لاكن دوه، دری کاله وروسته دیوه مترفی تر مرام په درلودلو سره د يوه متشكل گوند په توگه منخنه راغی چی دافغانستان په فكري تاریخ کی هغه ته، لومری مشروطيت وأيو ددي حرکت ټولگی مشر او مخکښ دسراج الأخبار دټولني دپاتي شونو څخه يو تن يعنې ددې ټولنې ليکونکی (منشي و، چې په لاندي ډول دهغه او دهغه دکورنۍ په برخه کي چې ددې تولني دمخکښانو او فدایانو څخهوز معلومات در کول کپږي: مولوي محمد سرو رخان واصف او دده کورنی لکه خنگه چی مخكي وویل شو دغه عالم، درد مند اوشاعر شخص به تاجر متخلص د مولوی احمدجان خوی دازاد خان لمسی او دزین العابدین کروسی وچی دقندهار دارغستان دبالا ژره دالكوزایی خلکو څخه و چې پلاريې د امیر عبد الرحمن په عصر کې د اداري
منورو او ليكوالو خلکو له جملي څخه و. چي دهپواد د اداري او قضا به تنظيم كي بي دافغان او انگلیس ددوهمی جگړي دویجاری را وروست پوره لاس درلوده لکه چی دقاضيانود لاريووني او دشرعي محکمو دتنظيم لپاره يي داساس القضات كتاب چی ۱۳۶ قاعدی يي درلودي ولیکه چي په همغه وخت کی دوه خله چاپ شو، ( دوهم خل چاپ یی به کابل کی په ۱۳۱۱ ق كال کي و) پداسی حال کی چي ددولتي اداراتو د تنظیم لپاره یی هم قواعدو دولتي به نامه کتاب چي ۶۳ فقري بی درلودي مخکی په ۱۳۰۹ ق کال چی د۱۸۹۱ م کال سره سمون خوري ليكلي او چاپ کړي و. مولوي تاجر دپښتو او دري ژیی دښکلی کلام شاعر، دیدیعی صنایعو دبلا بپلو دولونو ددر لودونکو قصیدو او دغزلو دیوان درلودونکي و، چی نوموږي په ۱۳۲۰ قي كال یا په ۱۹۰۲ م کال کي دسږ و دئري رنخ په تاروغي اخته او مر شو چي دهغي مري په کندهار کی دصوفی صاحب دقبر په ارخ کي ښخ شوي دي دمولوی تاجر ځوي، محمدسرور واصف هم عالم، شاعر، رون اندی او داسلامي او ادبي علومو سره بلد و چې په ق کال کې يې لکه خنگه چي موولوستل دافغان.سان دسراج الاخبار په تولنه كي چې دليکونکې (منشي) په توګه شمولیت درلوده. خدای بشلی مير قاسم خان چی د واصف ملگري أو هم عصره و بښلي داسی وویل په ۱۳۲۷هق کال د صفری په ۱۶ مولوی محمد
سرورخان قندهارى الکوزايي په واصف متخلص د مشروطه غورځنګ د تولنې رئیس و. هغه د جبيبي د ښوونځې د جوړېدو څخه مخکي او مخکي له دې څخه چي ډاکتر عبدالغني افغانستان ته راشي، د مترقي افکارو ځښستن و، او د خپلونږدې دوستانو په کړی کی به شپو، شپو به د مشروطیت په بحثونو اخته و، د امیز جبیب الله په غصر کې د سراج الاحكام د فتاوې د تالیف د ټولنې په نامه د عالمانو پوه تولنه موجود وه، چي په هغی کي د ببلا ببلو درجو پنخوس تنه عالمان د شرعي احکامو په استخراج، تدقيق، ژباړنه او ليكلو مصروف و. د دې ټولني كکار د لسو تنو پوهو عالمانو تر نظر او اهتمأم لاندې تر سره کېده چې په دغو کسانوکې دا کسان شامل وو لکه کل اخندزاده احمدزی، مولوي عبد الروف اخندزاده قندهاری، د میرقاسم خان پلار يعني سیدغلام محمد، اغای چارياغي، مولوي عبد الرزاق اخندزاده اتدړي، مولوي احمدجان اخندازاده توضی، ملا لا لا گل ارغندیوال او داسي نور د دغو کسانو زياتره چې د امير عبدالرحمن په وخت کې د علمې شهرت خاوند أن و، د خپلو اصلي خاپونو څخه کابل ته رابلل شوي و چي د قاضی درجه بی درلوده، نسبنا خوانو عالمانو لکه، مولوي محمد سرورخان واصف او مولوي قيام الدين خان نیازی د مفتې په درجه او تر دوی تورو د لر عمر درلودونکو لکه، میرقاسم خان د ليكونکي محرر) په درجه نیول شوي و.. واصف او مپر قاسم خان
په هغه وخت کی مرکه درلوده او هبله يي کوله چی باید په هبواد کي يولړ قوانین طرحه شي او د حکرمت نظام دې د قوانینو پر بنسټ ټينګ شې. دغه خلک سر بیره پردي چي عالم او رون اندی و، مترقي افکار يې هم درلودل. مولوي واصف په ۱۳۲۳ق کال کي د ټوونکی به توگه حبيې په نوونخي کي شامل شو، د ۱۳۲۵ق کال په شاوخوا کی و چي خپل بل ملگری میر قاسم خان یی هم نوونخی ته تشویق کړ، او حتی نور ملگري یی هم په دغه ښسوونخی کی د ښوونکو په توگه ومنل شول، به دی خای کی فرصت دپر به برابر او مساعدو. ترڅو دغه رون اندی سره یو خای کښينی. او د مشروطیت، خلکو او حالاتو په اړوند افکار سره تبادله کړی. دمشروطه غوښتونکو خوانانو شمب دي دری سوه تنو ته رسیده چی په کوجنبو ببلا بپلو جرګو (کړيو باندي ويشل شوی و، په دغه هره جرگه کی يوه دله هغه ملگری سره راتولیدل کوم چی هغوی يو له بل سره به پژندل، دوی له خپل منخ څخه يو منشي او رئيس تاکه، د کوچنيم جرگویو له بل سره اریکی نه درلودي، ولي د دغو ټولو جرګو حمومي رئیس مولوي محد سرور خان واصف و. هغه د یوی لس کسپزي جرگي رئیس هم و، چې د هغوی زیائره ملگري د جبيبي د ښوونځي ښوونکي و ..."
روزیکه شود اذ السما انفطرت
وندر پي أن اذا النجوم أنكدرت
من دامن تو بګیرم اندر عرصات
گویم اصنما ابای ذئب قتلت ؟
راتلونکو ته خما دا سپارښتنه ده :
ترگ مال و ترک جان و ترک سر
در ره مشروطه اول منزلست
خدای بخښلی میرغلام محمد غبار لیکی چی دغه کاغذد عبدالهادي داوي سره دي او ماته یی د تقل د راکولو څخه خان تیر کر يعني رأني نكره ولې د دي گرښو ليکونکي په خپله د خدای بخښلی داوی څخه اوريدلې و چې ( هغه په دغه وخت کې ماشوم و چې دخپلي مور ( انکو سره پو ځای دواصف دفاتحی لپاره دهغوی کورته تللی و چی په هغه وخت کي يې دحتی د مشروطیت نوم نه پڑانده، لاكن دغه کې کاغذ بی دخوانی او دسیاسی شعور دکسبولو او با تر لاسه کولو په
وخت د واصف دپخوانیو خپلوانو سره لیدلی و" دکلام پای لکه خنکه چی ماددي کربو لیکونگي لیدلی دی: دمولوي واصف دترور خوي بار محمد دغلام حیدر خان خوی په ۱۳۱۰ هش كال کی په کندهار کی دپولیسو سر ما مور و او هغه ویل چی دکاکا ځوى اخيرني لیک يې موجود دي، ولی وخت پیدانشو چې هغه لیکنه لیدل شوی وای او نوموری یار محمد په داسي حال کي چي دارزگان په ګزيو کې ولسوال و په ۱۳۱۶ ش کال کې مړ شو. نو په همدي ترثیب هغه ازادي غوښتونکی انسان دخبل ورور اود ترور دخوی سره یوخای خپل سرونه دهبواد د دموکراسی او دمشروطه غویتنی دلومري غورخنک لپاره قرياني کرل ، او عبدالهادی داوی دهغه په برخه کي داسی ویلی و محب قوم وقدای دین جزاه الله که ماندسنث مشروطه راقوام واساس دمیر قاسم خان په وينا : " خدای بخښلي واصف لومړني قافله سالار و چې د مشروطیت غوښتنی کاروان ببی دخپل سر په بیه به لاره واچوه، هيخ نیالگی په بوه ورخ کي هم میوه او ثمره نده ور کري که هغه نبالگی کیناوه نو اوس پی پاتی کسان دثمری څخه گته اخلی، دلومری مشروطیت با درایسته او رون اندو ځوانانو دخپلو هېوادوالو ددموکراسی دحقوقو دلاسته راورلو لپاره لومری ديوه بله کره ۴۰ خدای بخښلی مير قاسم خان له دی وروسته وايي "دمشروطه غوښتنی لوی مشر خدای بخښلی مولوی محمد سرور خان په ۱۳۲۷ ق کال کې دمهمانخاني د باغ چې په هغه وخت کې
دحبيبي ښوونځی پکې و په يوه لويه خونه کې غونده کړي وه چې په هغي کی دمشروطه غوښتونکو زيات شیمر غرو برخه اخستی وه، کا پدی غونډه کي چې ډاکتر غنی او وروټو يې برخه نه درلودله دامير حبيب الله خان حضور ته دیوی عريضي دبر ابرولو ورانديزو شو چې په هغی کی داسي ليکل شوي و: په ینو هپوادوتو کی خلک په زور، جبر او قهر سره حکومت دی ته. "مجبور وي تر څو اداري نظام دملت دارزو تابع کكري، أو مشروطه او قانوني شکل ورته ورکړي، په خینو تورو هیواد ونو کي رون أندي پادشاه په خپل نوښت او د خیرپه نبت سره په هبواد کي دمشروطیت اصول او قوانین نافذ وي . ددي لپاره چي سراج الملته والدين پوه او ترقی غوښتونکی پادشاه دي. لکه څنګه چي دحبيبي او حربي دښوونخیو جورول، دسراج الاخبار خپرول دکتابوتو چاپول ، دعصری مطبعی راورل دنوو ودانيو جورول او داسی نور دشاهانه ذات د مهریاتي او پاملرني دهبواد د تر قی او پرمختبا ښکارندوی دی تو هيله او ارزو کبري چی دهبواد دحکومت جاري چاري هم دمشروطه قوانینو پر بنسټ ټینګي کړي ، ترڅو د په خپل سر او داسلامی مقرراتو پر خلاف داحکامو څخه مخنيوي وشي، او خلک دقانون دسلطي او دمشروطیت دنظام لاندي سوکاله ژوندانه ته ورشردي شی دا عريضه دپروفيسر غلام محمد خان جمنگی پواسطه جلال آباد ته يوړل شوه او دامیر حضور ته وراتدي شوه، اگر چي دغه پادشاه په لومړی سركي دمشروطه غوښتونکو مرام ته په بده سترگه ته كتل، لأكن ښایی چی ددربار خينو مفتدينو او چاپلوسو مرتجعينو موضوع ورته دره مبالغه امیز ښکاره کړي وي، او دیو شمیر هېواد غوښتونکو پاک مرام يې په درسته توګه نه وي
درک کړي، تو امر يي وکړ چي ددغه غورخنگ ثلورتنه دي په هم نو يې چې و هغه خای کېي اعدام کړي، دغه سر تېرې او تکړه خوانان عبارت و له :غلام بچه لعل محمد خان، غلام بچه جوهر شاه، دسرور خان پروانی خوى محمد عثمان خان او محمد ایوب خان پوپل زایي کندهاری میر قاسم خان زياتوي • امیر مخکې له دې چې دهغوي داعدام احکام صادر کړي، دغه دوه تنه غلام بچه ګان یی ددرباریانو په مخکي دبدو ويلو لاندي ونېول او پو ښتنه يي تري وكره چې: ولي مو ددغو ډیرو زياتو يې وکړه تعمتونو أو دیرو عزتو سره سره په نمک حرامی او دنعمت په کفران لاس پوري کر؟ دغو زره ورو خوانانو په خاصه توکه جوهر شاه د غوربندی، دوپري د ويركم احساس پرته دخلکو په برخه کي دحکومتی مقاماتو دبي پروایي او دهغو مظالمو څخه چي ددولت عمالو دهېواد په ټولو برخو کې كول، يو يو ورته په گوته کړل، او دغه دواړه زړه ورځوانان په هم هغه مجلس کې دتفنګچې په وزو سره مړه شول او ځانونه يې حق ته وسپارل.۰ ۷ او دحا ل په ژبه يې ويل
به ملک جم ندهم مصرع نظیری را
هر انکه ک ته نشد از قبله مانیست
مولوی واصف لیکوال، ژیارونکی او تكره شاعر و، او د هغه د ژباړي د اشارو څخه در تاریخ ادرپسپاني، حموديان وموحدين) افریقای شمالي چې له عربي څخه په دری زباول شويدي او دهغی خطی نسخه د کابل په ملی ارشيف کې شته يادونه کولې شو.
دده د کلام د نموني په توګه یوه پارچه ښكلي شعر دي چي دفیصده مرحيه ووعظیه په عنوان د سراج الاخبار افغانستان په لومړی ګنه کی په ۱۳۲۳ ق کال کي خپور شوي دی او د هغي يوه نسخه ددي کرښو د لیکونکی په کورنی کتابتون کی پاتی وه چی اوس دکابل به ملی ارشیف کی خوندي ده او دلته کت مت رانقلیري تر خوبه راتلونکي کي دڅيرونكو په واک کي وي فصيده د مرحيه ووعظیه طبغراد فصاحت وبلاغت نشان محمد سرور خان قندهاري المتخلص بواصف
به حمد الله که الار رحمت های یزدانی
خدیو دادگرشدمر بنای عدل رایانی
لوای دین بعهدش اسمان ستا گشت درعالم
که از رفعت زند صد طعنه رابر چرخ کیوانی
رواج حکمت ایمانیان امد که از رشکش
به خاک تیره یکسان کشت حکمتهای يوتانی
فروغ جوهر دانش، خرو بګرفت عالم را
سواد جهل شد از لوحه جان جهان فانی
فزود از پرتو دین، لمعه انوا دانش را
از دود از چهرة مرأت د هراثار ظلمانی
مدارس راکه بد پیرا یه دولت مشید شد
مساجد راکه يد زیب طرا ز دین شدش بانی
معارف را رواجی داد دراسلام نیكوتر
حقایق را اساس ماند محکم درهان بانی
پس ترویج ان ارشاد فرمو د از سر حکمت
که عالم راشود حاصل از ان طرز جهانداری
همیدون دیده جانی جهان گردید نورانی
منافع را يود مظهر به نتیاج پرورد در بر
چګ د رخت فینضش ارد بر، همه پندو زباندانی
همه حالات عالم اندر آن پیدا چوجام جنم
کس کاین ګلستان بخرد ان را کرد گلچینی
اگر خود طفل باشد، سر کند مشق سخنرانی
بشارت باد اهل فضل ودانش وا ازین مژده
که یان بخردی را امد اکتون ز وقنت ریانی
یکی ایعالم ایمان، نگاهی کن يه کيهان بر
روان بیدار دار از نشة خواب گرانجانی
کی باديدة عبرت بیین اقوام دينارا
که از غیرت همی گرده ذهول از دامن افشاني
بال از پستی سستی، باوج پايه بنيش
گرایان شوسوی جمیعت ازملک پریشاني
ببین اضاف عالم را تر قیهای پی درپی.
چه نمساو فرئساو چه جرمانی چه جاپانی
کسی کز دوحه تهذيب، بارکام دل چیند
به گینی فابق اید از همه اقران انساني
نګرا قلیم جاپا نرا که به ان فتر، قطرت
چسان براوج رفعت کرد بنیاد پرافشانی
اروپا فخر کرذی بر جهان درسبقت واکنون
زرسم ایشيا افتاد درگرداب حیرانی
نه تنهایسورپ از اوضاع شان افتاد درحیرت
که محو خوسشتن شد ایشان زین رسم جاپانی
قدم درعرصه جهد و مروت مان وجهدی کن
که از قیدو ساوس رخش همت را برون رانی
نهال دین و دولت را به همت ابیاری ده که ارد
میوه افضال ورحمتهای یزدانی
يجوش غیرت دین، پختگی می بایدت حاصل
که تازین عالم خامی کمیت عزم بجهانی
به صدق خاطر، امدادی بده اخوانی دینی را
يشوی از لوح دل، زنکار تسویلات نفسانی
هد ایت بخشد ایزد هر کرا در راه دین کوشد
تبوتی دارد این معنی باستدلال قرانی
خوشا حال کسی کاندرغریبي یار دین باشد
کند صرف مروت درترفیهای ایمانی
تكلف بر طرف، نی درپی تز يين الفاظم
چو معنی راستان گویم چه عبرانی چه سریانی
نګویم اینکه سحبانم، ولیکن اینقدر دانم
که همچون شاعران دون، نیم در خال و خط فانی
سخن از بهر دین گویم، زحق اعلای دین جویم
ره توبه همی پویم، بسر زالوده دامانی
خداوندا بذات پاک و اوصاف جمیل خود
بقرب حضرت شاه رسل ان شمع ایمانی
یکی بر حال این پژمرد گان از فيض خود رحمی
که بس درماتده ایم از سورت اغوای افانی
نظامی بخش سلک رشته دین پیمبرا
قوامي ملت مارا از رحمت دار ار زانی
عطا کن دولت اسلام را از فضل خود رونق
بنور معرفت شمع دیانت ساز نورانی
شهان ملت اسلام کاکنونند در گیتی
بده توفیق شان در قوت دین مسلمانی
خصوص انخسروعادل دیانت
بحفظ خويش کن زافات کیهانش نگهبانی
سخن کوتاه باید واصفا در رسم دانایان
که تطويل کلام ارد ملال طبع انسانی
رد افغانستان د سراج الاخبار ۳۶مخ د ۱۳۲۳ق کال د ذيلقعدي ۱۵ د ۱۹۰۰۶م کال د جنوری ۱۱ د لومري كال لومري عدد) د واصف کندهاری د کورنی څخه د مشروطیت قربانیان
لکه خنگه چي ورته مخکي په لند ډول اشاره وشوه د واصف له کورنی څخه خو تنو د لومري مشروطیت په غورخنګ کي لاس درلوده چې په لاندي ډول معرفې کيږي:
۱- . د مولوي احمدجان تاجر ځوی د مولوي واصف ورور سعدالله خان الكوزانی چی د۱۳۲۷ ق کال په صفره کي ونپول شو په هغه ورخ چي واصف یی واژه هغه یی دده سره یو خای د توپ خولي ته وتاره او دلومری مشروطیت درښتينو غرو څخه و.
۲ داحمد جان تاجر کاکا دتور محمدخوی دمحمد لمسی اود محمد عظیم کروسي عبد القيوم خان الكوزاني کندهاری دی چي دکابل د گه ک مامور دی چی دواصف سره یو خای په توب والوزول شو يو ورور يي عبد الخالق نومی يو باسواده سری و چی د۱۳۰۹ کال په حدودو کی به کندهار کي اوسیده
۳- د واصف كاكا عبد الرحمن خان چی د۱۳۲۷ ق صفری په میاشت کي په کابل کي بندې شو او د شیرپور په جيل کې مړ شو. ددي کورنی هغه غړی چي په امانیه دوره کی اوسیدل، تول بیدار داماني دوري فوید دپوهی أو مصارف دخپریدو طرفدار او دازادی غوښتلو د افکارو لرونکی و
(۴)
دمشروه غوښتونکو په لومړی دلی مهم غړى د افغانستان دمشروطه غوښتونکو په لومری تولنه کي دواکتر عبد الغنی په مشری دهندي ښوونکو یو کوچني فراکسيون موجود و،چې خان يي داسلام يا دهبواد نه قربانیدونکي بللي دي، او
دایو تاریخی دوله نوم دی دهغه کال راهیسی چی دغه فراكسيون چوړ شوي دي او حکماتو د جعل په حساب دهبواد یا ملت څخه خان قریانیدونگی په ۱۳۲۶ هق کال کی دي چی دهغی شرحه به وروسته راشی ولی دافغانانو تولني خانونه اخوان افغانی نومول او دغه نوم ما ددي کرشو لیکونکي ددي تولني دخوتنو غړو څخه اوريدلي دي لكه، دخدای بخښلو عبدالعزیز کندهاری او عبد الجلال خان کندهاری او تاج محمد خان بلوڅ بغمانی، اخوان افغانی تر هغه خایه چي ما پپژندلي دي، دا لاندی کسان دي: چي دگوند په راس کی واقع و او د ډيرو فعاليتونو مصدر شوی او با بندیان شوی دی اگر چی دهغی د عادی غرو شمیر سلگونو تنو ته رسیده.